Bát hương Lưỡng Long Chầu Nguyệt men rạn vẽ vàng

Trong dòng chảy của lịch sử mỹ thuật Việt Nam, có những tác phẩm vượt lên trên giá trị sử dụng để trở thành một di sản văn hóa, một minh chứng cho tài năng và trí tuệ của các thế hệ nghệ nhân. Tác phẩm gốm sứ mang họa tiết “Lưỡng Long Chầu Nguyệt” được chế tác trên nền men rạn cổ và tô điểm bởi vàng 24K chính là một ví dụ tiêu biểu như vậy. Nó không chỉ là sự giao hòa giữa biểu tượng quyền lực và triết lý Âm-Dương trong họa tiết cổ, mà còn là nơi phô diễn hai trong số những kỹ thuật chế tác đỉnh cao và phức tạp nhất của làng gốm Bát Tràng: nghệ thuật làm chủ những vết rạn ngẫu nhiên của men và sự tinh xảo trong từng nét vẽ vàng thủ công. Đây là câu chuyện về một kiệt tác, nơi đất, lửa, vàng và tâm hồn Việt cùng hòa quyện để tạo nên một giá trị vĩnh cửu chính là bát hương Lưỡng Long Chầu Nguyệt men rạn vẽ vàng

1. Ý nghĩa họa tiết Lưỡng Long Chầu Nguyệt

Họa tiết “Lưỡng Long Chầu Nguyệt” hay “Song Long Chầu Nguyệt” là một trong những biểu tượng mỹ thuật cổ truyền mang đậm giá trị triết học và vũ trụ quan của người Việt. Về bản chất, đây là sự diễn họa triết lý Âm-Dương, nền tảng của vạn vật trong vũ trụ. Hai con rồng (Lưỡng Long) đối xứng nhau, tượng trưng cho hai cực Âm và Dương, cùng hướng về một vòng tròn ở trung tâm, gọi là “Nguyệt”. Vòng tròn này có thể là hình ảnh của mặt trăng, hoặc sâu xa hơn là viên ngọc thái cực, biểu trưng cho sự khởi nguyên, cho cái tâm của vũ trụ, nơi Âm-Dương giao hòa, vạn vật sinh sôi nảy nở. Sự quy tụ của đôi rồng về một điểm trung tâm thể hiện cho sự tương sinh, tương hợp, cân bằng và hài hòa tuyệt đối.

Tư thế của đôi rồng cũng mang một ý nghĩa đặc biệt: “đuôi chổng lên, đầu chúc xuống, mắt ngước lên nhìn mặt trăng”. Đây không phải là tư thế uy hiếp, mà là tư thế của sự thuần phục, sự tôn kính của một sức mạnh thần linh (Rồng) đối với một quyền năng tối cao, thiêng liêng hơn (Thánh thần, biểu hiện qua hình ảnh mặt nguyệt). Điều này phản ánh một trật tự vũ trụ có tôn ti, một sự hài hòa được thiết lập dựa trên sự tôn trọng và quy phục lẽ trời. Do đó, họa tiết này không đơn thuần là một yếu tố trang trí, mà là sự kết tinh và phản chiếu trí tuệ, ước vọng của con người về một thế giới cân bằng, một nền văn minh nông nghiệp luôn cầu mong sự giao hòa của đất trời.

2. Kỹ thuật chế tác của dòng men rạn cổ quý hiếm Bát Tràng

Men rạn là một trong những di sản độc đáo và tự hào nhất của làng gốm Bát Tràng. Các tài liệu nghiên cứu về gốm cổ Việt Nam đều xác nhận rằng đây là một kỹ thuật men riêng biệt, chỉ được sản xuất thành công tại các lò gốm Bát Tràng, xuất hiện từ khoảng cuối thế kỷ 16 và phát triển liên tục đến đầu thế kỷ 20. Sự độc quyền này đã biến men rạn trở thành một dấu ấn không thể nhầm lẫn, khẳng định vị thế và trình độ kỹ thuật bậc thầy của các nghệ nhân nơi đây.

Về bản chất, men rạn được tạo ra dựa trên một nguyên lý vật lý: sự chênh lệch về độ co giãn nở vì nhiệt giữa phần xương gốm và lớp men phủ bên ngoài trong quá trình nung và làm nguội. Để tạo ra hiệu ứng này, người nghệ nhân phải là một nhà “hóa học” tài ba, điều chỉnh công thức men một cách chính xác

Quy trình chế tác vô cùng phức tạp và đòi hỏi kinh nghiệm dày dạn. Cốt gốm sau khi tạo hình sẽ được phủ một lớp men rất dày, khoảng 0.2-0.4 mm. Lớp men càng dày, các vết rạn sau này sẽ càng lớn và sâu, tạo nên vẻ đẹp độc đáo. Sản phẩm sau đó được nung ở nhiệt độ rất cao, từ 1100°C đến 1300°C, rồi để nguội một cách từ từ và có kiểm soát để các vết rạn hình thành một cách tự nhiên trên bề mặt. Sau khi nung, để làm nổi bật mạng lưới vân rạn, người thợ sẽ tiến hành công đoạn “đánh rạn”. Theo phương pháp cổ truyền, họ dùng nước sắc từ củ nâu; ngày nay, người ta thường dùng thuốc tím hoặc mực tàu để thoa lên bề mặt, khiến thuốc màu ngấm vào các khe rạn, tạo ra những đường vân màu nâu, tím hoặc đen huyền bí, làm tăng chiều sâu và giá trị thẩm mỹ cho tác phẩm.

Điểm làm nên sự quyến rũ của men rạn chính là vẻ đẹp của sự ngẫu nhiên có kiểm soát. Do quá trình hình thành hoàn toàn tự nhiên dưới tác động của nhiệt độ, mỗi sản phẩm men rạn sở hữu một mạng lưới vân rạn (có thể là hình chân chim, hình tam giác, tứ giác, đa giác) hoàn toàn độc nhất, không bao giờ có hai sản phẩm giống hệt nhau. Điều này biến mỗi chiếc bát hương thành một tác phẩm nghệ thuật độc bản, mang dấu ấn riêng.

Màu sắc của men rạn cổ Bát Tràng cũng rất đặc trưng, thường là các gam màu trầm mặc, trang nhã như vàng ngả nâu, xám tro, trắng xám hay vàng ngà. Những màu sắc này không chỉ đẹp mà còn gợi lên cảm giác về chiều sâu của thời gian, sự cổ kính, linh thiêng, rất phù hợp với không gian thờ cúng.

3. Kỹ thuật vẽ vàng 24K

3.1. Nghệ Thuật Chế Tác Vàng trên Gốm Sứ

Vẽ vàng trên gốm sứ là một kỹ thuật trang trí cao cấp, sử dụng vàng thật (thường là vàng 24K ở dạng lỏng) để vẽ trực tiếp lên bề mặt sản phẩm gốm sứ đã được nung chín và tráng men. Đây là một công đoạn đòi hỏi sự kỳ công, tỉ mỉ và tay nghề của người nghệ nhân phải đạt đến mức bậc thầy.

Cần phân biệt rõ kỹ thuật này với các phương pháp khác. Trong khi “vẽ vàng” dùng bút lông để tạo ra các đường nét, chi tiết tinh xảo trên bề mặt nhẵn, thì “dát vàng” lại sử dụng những lá vàng đã được cán siêu mỏng để dán lên các mảng lớn hoặc các chi tiết đắp nổi. Còn “mạ vàng” là một quá trình hóa học hoặc điện hóa để phủ một lớp vàng mỏng lên bề mặt. Bát hương Lưỡng Long Chầu Nguyệt này sử dụng kỹ thuật “vẽ vàng” để tôn lên từng đường nét uyển chuyển của họa tiết rồng.

3.2. Quy Trình Kỳ Công và Tinh Xảo

Quy trình để tạo ra một sản phẩm gốm sứ vẽ vàng vô cùng khắt khe và tốn nhiều công sức:

• Tuyển chọn phôi gốm: Chỉ những sản phẩm gốm men rạn đạt đến độ hoàn hảo tuyệt đối, không một tỳ vết, được xếp vào “hàng đẹp loại I” mới được lựa chọn cho công đoạn vẽ vàng.
• Vẽ vàng thủ công: Người nghệ nhân sử dụng bút lông chuyên dụng, chấm vào dung dịch vàng lỏng và vẽ trực tiếp lên bề mặt men rạn đã nguội. Đây là công đoạn khó nhất, bởi bề mặt men gốm rất trơn, còn vàng lỏng lại có độ rít cao. Điều này đòi hỏi nét bút của người thợ phải vững, dứt khoát và cực kỳ chính xác, vì gần như không có cơ hội để sửa chữa sai sót.
• Nung lần hai (nung hấp): Sau khi các họa tiết vàng đã được hoàn thiện, sản phẩm sẽ được đưa vào lò nung một lần nữa. Lần nung này diễn ra ở nhiệt độ thấp hơn nhiều so với lần nung gốm, khoảng 800°C – 1000°C. Mục đích của lần nung này là để vàng “chín”, đạt được độ sáng bóng và bám vĩnh viễn vào lớp men, tạo thành một thể thống nhất không thể bong tróc.

3.3. Ý Nghĩa của Vàng trong Văn Hóa và Phong Thủy

Việc sử dụng vàng 24K không chỉ làm tăng giá trị vật chất mà còn mang nhiều ý nghĩa sâu sắc về văn hóa và phong thủy:

• Biểu tượng của Quyền quý và Thịnh vượng: Từ ngàn xưa, vàng luôn là biểu tượng tối cao của sự giàu có, quyền lực, địa vị và sự sang trọng. Vẽ vàng lên đồ thờ cúng là cách thể hiện lòng thành kính cao độ nhất của con cháu đối với tổ tiên, đồng thời gửi gắm mong ước về một cuộc sống sung túc, phú quý.
• Năng lượng Dương và Ánh Sáng Mặt Trời: Trong phong thủy, vàng kim loại đại diện cho Mặt Trời, mang năng lượng dương quang mạnh mẽ, có khả năng soi chiếu, xua tan âm khí và mang lại sự sống. Do đó, các vật phẩm bằng vàng có tác dụng kích hoạt năng lượng tích cực, thu hút may mắn, tài lộc và những cơ hội tốt đẹp cho gia chủ.
• Sự tương hợp mệnh: Theo Ngũ hành, vàng thuộc hành Kim, do đó đặc biệt tương hợp với những người mệnh Kim (tương hợp) và mệnh Thổ (tương sinh). Việc đặt các vật phẩm có yếu tố vàng ở hướng Đông hoặc Đông Nam của ngôi nhà được tin là sẽ kích hoạt cung tài lộc và phúc khí, mang lại sự thịnh vượng cho gia đình.